Người bỏ quan trường trở thành đệ tam phú hào Sài Gòn

Nằm lọt thỏm trong khu dân cư trên đường Phú Thọ Hòa, quận Tân Phú (TP HCM) là cổ mộ rộng khoảng 100 m2 và xây từ 110 năm trước của vợ chồng ông Lý Tường Quan (tức bá hộ Xường), người giàu thứ 3 của Sài Gòn xưa.

Khu mộ được xây bằng đá, có tường rào, mái che, họa tiết chạm khắc công phu. Trải qua trên trăm năm nhưng quần thể mộ cổ vẫn được bảo quản khá tốt. Đây là một trong 3 cổ mộ được TP HCM công nhận là di tích kiến trúc nghệ thuật.  

Khu mộ cổ của bá hộ Xường nằm lọt thỏm trong khu dân cư ở quận Tân Phú. Ảnh: Sơn Hòa

Tấm bia trong khu mộ ghi lại rằng, ông Lý Tường Quan sinh năm 1842, mất năm 1896, là con trai thứ ba trong gia đình người Hoa có bốn anh em. Lúc lọt lòng, ông có “hồng hoa bao để” (đẻ bọc điều) nên được đặt tên là Tường Quan.

Thông minh từ nhỏ lại chăm học, Lý Tường Quan ngoài tiếng Việt còn thông thạo Hoa và Pháp ngữ. Ông cũng rất giỏi cầm kỳ thi họa và được người Hoa bầu là trưởng bang Triều Châu khi còn rất trẻ. Người Pháp sau khi chiếm 6 tỉnh Nam Kỳ cũng mời ông làm thông ngôn kiêm luôn chức bang trưởng cả 7 bang Hoa kiều Chợ Lớn.

Nghề thông ngôn thời điểm đó rất được coi trọng, có nhiều cơ hội tiến thân trên quan lộ. Nhà nghiên cứu Vương Hồng Sển từng cho rằng, thầy thông ngôn rất oai, thét ra khói, hét ra lửa vì luôn kề cận các quan to cả Tây lẫn ta. Có được vị trí này, con đường làm quan của các thầy thông ngôn sẽ rất hanh thông. Nhưng chẳng hiểu sao, năm 30 tuổi, Tường Quan xin nghỉ công việc nhiều người mơ ước.

Cổ mộ có tuổi đời khoảng 110 năm, là một trong 3 mộ được công nhận di tích ở TP HCM. Ảnh: Sơn Hòa

Nghỉ làm quan, ông gom vốn đi khắp nơi kinh doanh thực phẩm, thứ hàng hóa rất thiếu thốn thời đó. Mặt khác, nhờ sẵn quan hệ lúc trước với người Pháp, ông biến họ thành chỗ chống đỡ cho mình. 

Người đàn ông họ Lý thuê nhân công xuôi thuyền thu mua cá ở miền Tây mang lên bán ở các khu nhộn nhịp là Chợ Lớn và Sài Gòn. Đánh đúng nhu cầu thị trường, việc buôn bán phát đạt, lãi mẹ đẻ lãi con. Lý Tường Quan còn học cách bảo quản cá thịt hoặc làm mắm rồi đóng gói đưa đến những thị trường xa hơn. Nhiều đơn hàng của ông sang đến Trung Quốc, Pháp...

Trong những lần dong thuyền mua cá, thuyền đi luôn trống không, Tường Quan thấy lãng phí nên nghĩ cách tận dụng đưa nhu yếu phẩm ở thành thị như quần áo, giày dép, xà bông, mì chính... về bán lại cho nông dân. 

Nhờ sự quan sát tinh tế, nắm được quy luật cung - cầu của từng thị trường mà hệ thống buôn bán của Lý Tường Quan gần như thâu tóm toàn bộ các thị xã lớn nhất Nam Kỳ. Người ta ví von, cứ 10 người Nam Kỳ thì có tới 8 người ăn, mặc đồ của ông bán.

Nắm trong tay đế chế phân phối khổng lồ, ông mau chóng giàu “nứt đố đổ vách”, người dân không gọi ông bằng tên thật nữa mà gọi là bá hộ Xường. Theo lý giải thì Xường có thể là tên gọi ở nhà của ông (chữ Tường đọc theo tiếng Hoa).

Bá hộ Xường ngắm tới thị trường nhà đất. Dựa vào mối quan hệ với chính quyền Pháp, ông mua được nhiều khu đất hoang giá rẻ, đầu tư xây nhà để cho thuê hoặc bán lại với giá cao. Nhờ cách làm ăn này, khối tài sản của ông tăng vọt lên theo cấp số nhân.

Theo nhiều tài liệu ghi lại, khu Chợ Lớn trước đây phân nửa nhà đất là của bá hộ Xường. Đó là chưa kể một số khu vực kế cận như quận Tân Bình, Bình Tân, Tân Phú, quận 4 ngày nay… Nếu chú Hỏa , người giàu thứ 4 có khoảng 20.000 căn nhà ở Sài Gòn thì bá hộ Xường đứng thứ 3 thì số nhà đất phải hơn nhiều.

Ngôi nhà của bá hộ Xường trên đường Hải Thượng Lãn Ông. Ảnh: QHKT

Tuy giàu có nhưng gia đình bá hộ Xường vẫn sống nề nếp, không ăn chơi hưởng lạc như những đại gia khác. Khi vợ chồng ông mất, con cháu chia nhau cai quản công việc. Sau này, hầu hết họ đều ra nước ngoài sinh sống.

Ở TP HCM, ngoài cổ mộ của ông Lý Tường Quan ở quận Tân Phú, tại đường Hải Thượng Lãn Ông (quận 5) còn một trong những căn nhà của ông thời xưa. Ngôi nhà hiện là từ đường của dòng họ Lý tại Sài Gòn và cũng là di tích được thành phố công nhận, lưu giữ. Ngôi nhà được xem như tài sản cuối cùng còn sót lại của người đàn ông giàu thứ 3 trong Tứ đại phú hộ "Nhất Sĩ, nhì Phường, tam Xường, tứ Hỏa".